Η Βιτόρα (Βιτόριζα) και οι μεταμορφώσεις της

Γιάννης Σπετσιώτης – Τζένη Ντεστάκου

Ο Κ. Χριστοφορίδης¹ στο αλβανοελληνικό λεξικό του αναφέρει ότι Βιτόρα είναι: α) η μοίρα, η τύχη και β) ένα μυθικό φίδι-δράκος με χρυσά κέρατα που γεννάει χρυσά φλουριά. Κατά μια τρίτη εκδοχή «Βιτόρα» θα πει θησαυρός ή τόπος με χρυσάφι.

Σύμφωνα με την πρώτη ερμηνεία η λέξη «μοίρα» είναι το πεπρωμένο του καθενός μας στη ζωή, το γραφτό (γραμμένο). Το έχουν προκαθορίσει ανώτερες δυνάμεις, οι Μοίρες και δεν είναι δυνατόν να αλλάξει. Οι Μοίρες ήταν καλοπροαίρετες θεότητες, κόρες του Δία και της Θέμιδας κατά τον Ησίοδο, που τραγουδούσαν στους γάμους και ήταν παρούσες στις γεννήσεις των ανθρώπων. Τις Μοίρες της αρχαιότητας συναντάμε και στις λαϊκές μας παραδόσεις με παρόμοιους ρόλους. Πρόκειται για τις τρεις γυναίκες που μπαίνουν στο δωμάτιο της λεχώνας νύχτα, μετά την 3^η, 5^η ή 7^η μέρα, για να μοιράνουν το βρέφος. Να το «καλομοιράνουν» αφήνοντας στην κούνια του γλυκίσματα και χρυσάφι, για να είναι η ζωή του χαρούμενη, γλυκιά κι ευτυχισμένη.

Οι αντιλήψεις και τα έθιμα αυτά είναι διαδεδομένα σ’ ολόκληρη την Ελλάδα και φυσικά στην Ερμιόνη. Σε αρκετά μέρη, λοιπόν, η Μοίρα ταυτίζεται με τη Βιτόρα, που γράφει το πεπρωμένο του κάθε ανθρώπου «από την κούνια του». Τη «μοίρα» τη συναντάμε και στους Αλβανούς, κυρίως της Νότιας Αλβανίας. Ας μην ξεχνάμε πως υπάρχει και η συνειρμική αρβανίτικη λέξη «μι-ρ».

-  Τσι μπ-ν; (τι κάνεις;)

-  Μι-ρ(ε) (καλά)   (Ελ. Αλεξάκης).

Η «τύχη» είναι μια υποθετική δύναμη, που καθορίζει θετικά ή αρνητικά την έκβαση των γεγονότων της ζωής μας. Συνήθως, αναφερόμαστε στη θετική της σημασία με τη λέξη «τύχη», ενώ χρησιμοποιούμε τη λέξη «ατυχία ή κακοτυχία» για την αρνητική της έννοια.

Η Τύχη κατά την αρχαιότητα ήταν η θεότητα της αφθονίας, του πλούτου και της καλοτυχίας. Επηρεάζει προς το καλύτερο την εξέλιξη των πραγμάτων και εξασφαλίζει στους ανθρώπους επιτυχία, συμπληρώνοντας την εργατικότητα, την εξυπνάδα και το ταλέντο. Είναι γνωστός και ο πλέον προσφιλής χαιρετισμός των προγόνων μας «Τύχη αγαθή».

Στα ρωμαϊκά χρόνια, όπως ο Παυσανίας αναφέρει, υπήρχε στην Ερμιόνη ιερό της Θεάς Τύχης. Εκεί ήταν στημένο εντυπωσιακό άγαλμα της θεάς φτιαγμένο από παριανό μάρμαρο σε υπερφυσικό μέγεθος.

Η καλή μοίρα και καλή τύχη ανθρώπων και σπιτιών -η Βιτόρα- παρουσιάζεται στην Αργολίδα κυρίως με τη μορφή νεράιδας, που συχνάζει σε σπηλιές και μαγευτικές τοποθεσίες. Προτιμάει μέρη δροσερά, με βρύσες και τρεχούμενα νερά. Είναι πάντα καλοχτενισμένη, ντυμένη με νυφιάτικα φορέματα και στολισμένη με όμορφα κοσμήματα. Μια τέτοια νεράιδα–ξωτικό ήταν και η Βιτόρα του Κρανιδίου που βοήθησε τον διάσημο ελληνοαρβανίτη οπλαρχηγό Μανόλη Μπλέση στους αγώνες του εναντίον των Βενετών και των Τούρκων.²

Ανάλογες ευεργετικές ιδιότητες του στοιχειού παρουσιάζονται και στη Βιτόρα των Διδύμων. Παρότι «η μορφή της δεν δηλώνεται», κύριο γνώρισμά της είναι «η ευνοϊκή» επίδραση που ασκεί στους ανθρώπους, αφού πάντα θέλει το καλό τους.

Ενδιαφέρουσες είναι και οι μεταμορφώσεις της Βιτόρας σε ζώα στοιχειωμένα, πάντοτε θηλυκά. Χρειάζεται ξεχωριστή προσέγγιση για το καθένα προκειμένου να κατανοήσουμε την προτίμηση στο είδος, τη μορφή και το περιεχόμενο του συμβολισμού τους.

Η σημαντικότερη και πιο γνωστή μεταμόρφωση της Βιτόρας είναι σε φίδι, κυρίως θηλυκό. Το «φίδι του σπιτιού» που οι Αρβανίτες της Αττικής αλλά και άλλων περιοχών το σέβονται, δεν το ενοχλούν και το ονομάζουν «Βιτόρα»³ ή στοιχειό του σπιτιού.

Το φίδι αυτό για πολλούς είναι η δεντρογαλιά. Η δραγκολιά, όπως λέγεται στα τοπικά γλωσσικά ιδιώματα και στην Ερμιόνη και θα πει θηλυκός δράκος. Είναι φίδι «ακίνδυνο», χωρίς δηλητήριο, «καθαριστικό», τρώει κυρίως τα ποντίκια και του αρέσει το γάλα. Κρύβεται στις χαραμάδες του σπιτιού, φέρνει μόνο καλή τύχη και αφθονία αγαθών και γι’ αυτό οι νοικοκυραίοι δεν το σκοτώνουν. Το δέρμα του, το «πουκάμισο», όπως λέγεται, είναι τυχερό και προστατευτικό. Φτιάχνουν μ’ αυτό φυλαχτά ή το κρεμούν ολάκερο στο σπίτι, για γούρι.

Θυμάμαι, όταν είμαστε παιδιά, πάντα θέλαμε να αποκτήσουμε ένα κομματάκι από το σταχτόχρωμο «πουκάμισο του φιδιού». Αυτό θα ήταν το γούρι μας και θα μας βοηθούσε να κερδίζουμε στα παιχνίδια και κυρίως στο ρόλο, όπου «παίζαμε» χρήματα. Θυμάμαι, ακόμα, πόσο μεγάλη εντύπωση μου είχε κάνει όταν είδα για πρώτη φορά «το πουκάμισο», που είχε φέρει κάποιος συμμαθητής μου στο σχολείο…  

Ο φόνος των δυο φιδιών την ώρα του ζευγαρώματος, όπως πιστεύει ο λαός μας, δεν είναι καλός οιωνός για τον «δολοφόνο», εκτός αν σκοτώσει ταυτόχρονα και τα δυο φίδια. Αν το καταφέρει, τα δυο κεφάλια των φιδιών χρησιμοποιούνται σαν ισχυρό φυλαχτό των ανθρώπων.

Σύμφωνα με την τοπική μας παράδοση ένα στοιχειωμένο φίδι, δραγκολιά, ζει εδώ και πολλά χρόνια στο Καταφύκι, τοποθεσία μύθων και θρύλων. Είναι τεράστιο, «με χαίτη», άκουσα κάποιους να λένε, και μοιάζει με δράκο! Μερικοί ισχυρίζονται πως το έχουν δει και άλλοι πως έχουν βρει τα ίχνη του!

Ρώτησα ηλικιωμένους συμπολίτες, που πίστευα πως κάτι περισσότερο μπορεί να

γνωρίζουν, γι’ αυτό το φίδι. Όλοι μου είπαν ότι έχουν «ακουστά» από τους γονείς τους για την «ιστορία» των φιδιών στο Καταφύκι. Δεν μπορούσαν, ωστόσο, να με διαβεβαιώσουν για την παρουσία τους. Από τις αφηγήσεις ξεχώρισα αυτή της Χ. Η ηλικιωμένη γυναίκα με πειστικότητα, λυρισμό και φαντασία υποστήριζε την ύπαρξη του φιδιού με τη χαίτη, εκδηλώνοντας ταυτόχρονα θαυμασμό και απορία. Το μόνο που εγώ μπορώ να σας πω είναι πως μια τέτοια συζήτηση, με όμορφη παρέα κάτω από το σεληνόφως, στο Καταφύκι, είναι καταπληκτική εμπειρία. Προκαλέστε την!

Με τη μορφή φιδιού–δράκου η Βιτόρα, σύμφωνα με τη Γιόνα Παϊδούση, υπήρχε και στα Δίδυμα. Κρυβόταν «στα βάθη των πηγαδιών και ιδιαίτερα στο Μεγάλο πηγάδι ή το πανάρχαιο πηγάδι της εκκλησίας». Το στόμα του φιδιού–δράκου ήταν τόσο μεγάλο που χωρούσε ολόκληρο παιδί! Η Βιτόρα το κατάπινε στη στιγμή, αν έκανε την «κουτουράδα» να σκύψει στα χείλη του πηγαδιού, για να την δει. Με το φόβο της Βιτόρας προστάτευαν οι Διδυμιώτισσες μητέρες τα παιδιά τους από τα πηγάδια με τα ανοιχτά στόμια και ήταν πολύ εύκολο να «συμβεί το κακό»...

Η παράδοση της «κακής» Βιτόρας των Διδύμων μοιάζει πολύ με τη Βιτόριζα της Ερμιόνης. Έχουν και τα δυο στοιχειά εχθρικές διαθέσεις απέναντι των ανθρώπων και κυρίως «των παιδιών».

Σε ορισμένα μέρη της Ελλάδας, όπου εγκαταστάθηκαν Αρβανίτες, υποστηρίζουν πως η Βιτόρα μεταμορφώνεται και σε άλλα ζώα, όπως νυφίτσα, σκύλο, γάτα, κατσίκι κ.λπ. Παρουσιάζεται όμως και με τη μορφή πτηνών, νυχτερίδας, που θεωρείται γούρι, κορακιού, που είναι αιωνόβιο, κούκου, που φέρνει την άνοιξη, κουκουβάγιας, που είναι το σύμβολο της σοφίας κ.λπ.

Οι άνθρωποι ερμηνεύουν ανεξήγητες φωνές ζώων ή περίεργα κραξίματα πουλιών ως προμηνύματα θανάτου και πιστεύουν ότι πρόκειται για μεταμορφώσεις της Βιτόρας. Έτσι ο κρωγμός του κορακιού είναι κακός οιωνός, όπως και το αλλόκοτο επίμονο και διαπεραστικό κλάμα του σκύλου, που φέρνει το θλιβερό μαντάτο του θανάτου.

Οι αντιλήψεις αυτές υπάρχουν μέχρι σήμερα στην Ερμιόνη. Ο Γ.  Καρακατσάνης μου έλεγε, πως όταν οι παλαιοί Ερμιονίτες άκουγαν την κουκουβάγια στα κεραμίδια των σπιτιών, έλεγαν: «Ερημάδε μήνυμα (πάντα για κακό) φέρνει!». Όμως παράδοση που να μαρτυράει ότι πίσω από ζώα ή πουλιά κρύβεται η μεταμορφωμένη Βιτόρα, στον τόπο μας δεν υπάρχει.

Η πιο γνωστή μεταμόρφωση της Βιτόριζας στην Ερμιόνη, ίσως και η μοναδική, είναι σε σύννεφο, που τρέχει στον ουρανό κυνηγώντας τα παιδιά, να πάνε γρήγορα στα σπίτια τους, για να μην τα αιχμαλωτίσει!

Πραγματοποιώντας ένα σύντομο ταξίδι στο βάθος των χρόνων, διαπιστώνουμε πως για τη Βιτόρα, το μυστηριώδες θηλυκό ξωτικό που είχε υπερφυσικές δυνάμεις και μαγικές ικανότητες, υπάρχουν από τόπο σε τόπο διάφορες αντιλήψεις, συχνά κοινές, μεταξύ Αλβανών, Αρβανιτών και Ελληνόφωνων κατοίκων.

Άλλοτε πάλι οι αντιλήψεις είναι αλληλοσυγκρουόμενες, γεγονός που συμβαίνει, όταν «εμπλέκονται» άυλες δυνάμεις, ξωτικά, στοιχειά και αερικά. Ωστόσο, όλες διαμορφώθηκαν ανάλογα με τις ανάγκες, τις επιθυμίες, τους φόβους και τους κινδύνους των ανθρώπων της εποχής. Καθορίζονταν από τις προτεραιότητες που έβαζαν στη ζωή τους και τις παραδόσεις του τόπου που κατοικούσαν. Πολλές απ’ αυτές είναι παρόμοιες με τις αντιλήψεις που συναντάμε στην Αρχαία Ελλάδα. Είναι κι αυτό μια επιπλέον απόδειξη της συνέχειας του ελληνικού πολιτισμού και της στενής εθνολογικο–ιστορικής σχέσης Ελλήνων και Αλβανών.

Όσον αφορά στην καταγωγή, προέλευση και αποδοχή τέτοιων συμβόλων, όπως είναι η Βιτόρα, θα συμφωνήσουμε με τους Εθνολόγους που υποστηρίζουν ότι: «Όλα αυτά προέρχονται από ένα αρχαιότατο πολιτισμικό στρώμα, που κάποτε ήταν κοινό στους Βαλκανικούς λαούς και τους Έλληνες».  

Σχετικά κείμενα:

Ø Γυναικεία στοιχειά στους μύθους και τις παραδόσεις της Ερμιόνης

Ø Βριτόμαρτη και Βιτόρα: Η νύμφη και το στοιχειό

ΣΗΜ.

1.    Κωνσταντίνος Χριστοφορίδης (1827 – 1895): Λόγιος γεννηθείς στο Ελμπασάν όπου και απέθανε. Σπούδασε στα Γιάννενα. Ταξίδεψε πολύ στο εξωτερικό και ήταν γνώστης πολλών γλωσσών. Το λεξικό της αλβανικής γλώσσας, πόνημα 20 ετών, εκδόθηκε το 1904. Για τη γραφή του χρησιμοποίησε το ελληνικό αλφάβητο με την προσθήκη 2,3 λατινικών γραμμάτων.

2.    Γιάννης Σπετσιώτης: «Το ξεκίνημα της Επανάστασης του ΄21 στην Ερμιονίδα μέσα από γραπτές μαρτυρίες και λαϊκές παραδόσεις».

3.    Στην Ερμιόνη δεν έχω ακούσει ποτέ να αποκαλούν «Βιτόρα» το φίδι του σπιτιού.

4.    Οι φωτογραφίες «Πηγάδι στα Δίδυμα» και «Καταφύκι» είναι της Ρίνας Λουμουσιώτη.