ΤΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ Αρθρο του Γιάννη Σπετσιώτη και της Τζένης Ντεστάκου

ΤΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ

Γιάννης Σπετσιώτης – Τζένη Ντεστάκου

Στις 8 Νοεμβρίου πανηγυρίζει ο πάνσεπτος ιστορικός Μητροπολιτικός Ι.Ν. της πόλης μας, ο Ταξιάρχης. Γιορτάζουν οι πολιούχοι και προστάτες μας, οι Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ «και πάσαι αι Ασώματοι Επουράνιαι Δυνάμεις», καθώς ο Συναξαριστής αναφέρει. 

Θυμάμαι τη δεκαετία του 50 οι εργασίες για την ευπρέπεια του ναού ξεκινούσαν συντονισμένα δέκα μέρες νωρίτερα. Καθάριζαν κάθε γωνιά μέσα κι έξω απ’ αυτόν, προσέχοντας και την παραμικρή λεπτομέρεια. Γυάλιζαν με το γνωστό «μπράσο» τα μανουάλια, για να λαμπυρίζουν, «να κάνουν έτσι – έτσι», όπως λέμε στην Ερμιόνη, κουνώντας ταυτόχρονα και τη σηκωμένη παλάμη, ακριβώς όπως κάνουμε στο «κου – πε – πε». Στεφάνωναν και τις δυο εικόνες των Αγίων, την ασημένια στο τέμπλο, τη Σύναξη και την άλλη, τον Παλαρμιώτη, στην είσοδο του ναού απέναντι από το παγκάρι, με όμορφα ολόφρεσκα λουλούδια της εποχής. Τις έστρωναν, επίσημα, με «ποδιές» κεντημένες με σταυρούς και άλλα εκκλησιαστικά σύμβολα, ενώ γύρω τους κρέμονταν κορδέλες λευκές και γαλάζιες. Στόλιζαν, επίσης, αψιδωτά τις δυο εξωτερικές εισόδους του ναού με μεγάλα κλαδιά χουρμαδιάς και «έσαραν» στον ιστό τη σημαία του Ταξιάρχη κάτω από την ελληνική. Στις δυο εσωτερικές, μέσα σε δυο μεγάλους κάλυκες από οβίδες, που τους χρησιμοποιούσαν ως ανθοστήλες, δεξιά και αριστερά έβαζαν κλαδιά κουμαριάς, γεμάτα με γινωμένα κατακόκκινα κούμαρα ή πορτοκαλιά, όταν δεν είχαν ακόμα ωριμάσει.¹

Χαρούμενες «τρικάμπανες» κωδωνοκρουσίες ανήγγελλαν τον Μεγάλο Εσπερινό της παραμονής και ανήμερα μονοκλησιά μεγαλοπρεπή. Όλη η Ερμιόνη στο πόδι! Ευλογημένη και ανεπανάληπτη η εικόνα της εορτής, όπου ο ιερέας θυμιατίζοντας μετά την είσοδο μπροστά στην ωραία Πύλη έψαλε με τους άλλους συλλειτουργούντας ιερείς και τους ψάλτες το απολυτίκιο των Αρχαγγέλων «Των ουρανίων στρατιών αρχιστράτηγοι»! Μαζί με αυτούς κι όλοι οι πιστοί συνόδευαν τον ύμνο σταυροκοπούμενοι.

Ακολουθούσε με κάθε επισημότητα η λιτάνευση της ιερής εικόνας των Αγγέλων στολισμένη με του φθινοπώρου τα λουλούδια, για να ευλογηθεί ο τόπος και κακό αναπάντεχο ποτέ να μη συμβεί!

Πολλές και βαθιές οι μνήμες και τα συναισθήματα από εκείνη τη μέρα. Ιδιαίτερα τότε που τον Ναό υπηρετούσαν τρεις Μιχάληδες. Ο ιερέας Μ. Νάκος, ο πρωτοψάλτης Μ. Σπετσιώτης και ο επίτροπος Μ. Παπαβασιλείου. Σαν σήμερα ο καθένας από τη θέση του πρόσφερε τον καλύτερο εαυτό για να εορταστούν τα ονομαστήρια του ναού, αλλά και τα …δικά τους, με κάθε επισημότητα και λαμπρότητα...

Οι Ταξιάρχες έχουν, χρόνια τώρα, καθημερινή έντονη παρουσία στη ζωή των Ερμιονιτών. Γι’ αυτό και οι περισσότεροι λένε: «Εμείς με τους Ταξιάρχες ή τον Ταξιάρχη μεγαλώσαμε». Τους βλέπουμε στον ύπνο και το ξύπνιο μας για καλό και για κακό. Άλλοτε μας προστατεύουν και μας συμβουλεύουν να συμμορφωθούμε με τις προσταγές τους και άλλοτε μας …καλούν κοντά τους, παρά τη θέλησή μας, δείχνοντας σημάδια για τη βουλή τους.

Είχα ακούσει μια ηλικιωμένη γυναίκα να λέει πως ο ίδιος ο Ταξιάρχης παρουσιάστηκε στον ύπνο της και της αποκάλυψε το όνομα που έπρεπε να δώσει στο παιδί της, όταν γεννηθεί. Κάποια άλλη θέλοντας να πείσει τον άνδρα της για το όνομα του νεογέννητου παιδιού τους και επειδή εκείνος δεν συμφωνούσε, του είπε ψέματα, ότι δηλαδή είδε τον Ταξιάρχη στο όνειρό της, που της υπέδειξε το όνομά του! Μόνο τότε τον έπεισε και ο άντρας της υποχώρησε από την αρχική του θέση. Αν μπορούσε, ας έκανε και αλλιώς…

Είναι γνωστό πως ο μακαρίτης ο Τ. ισχυριζόταν πως είδε ζωντανό τον Ταξιάρχη με τα λιάπικα² έξω από την πόρτα του Ζιζάνη³, να του λέει:

-       Εσύ περίμενε! Ακόμη δεν έχει έρθει η σειρά σου! 

Ο κυρ-Μιχαλάκης γράφει στο βιβλίο του ότι το βράδυ της παραμονής, καθώς επέστρεφαν όλοι στο σπίτι μετά τον Μεγάλο Εσπερινό, ανάλογα με τα χρόνια που είχε ο καθένας, στεκόταν με αγωνία ανάμεσα στο φως που έριχνε το λυχνάρι ή η λάμπα και τον τοίχο. Αν η σκιά που έπεφτε ήταν καθαρή, πίστευαν πως ο Ταξιάρχης, που την ημέρα εκείνη έγραφε στα κατάστιχά του όσους θα πέθαιναν την τρέχουσα χρονιά, δεν τον είχε γραμμένο. Αν όμως η σκιά δε φαινόταν καθαρή, τότε το …λυχναράκι της ζωής του θα έσβηνε, γιατί το λάδι είχε σωθεί.

Μ’ αυτές τις προλήψεις και τις σκέψεις, το μυαλό των ανθρώπων πετούσε, φτιάχνοντας χίλιες δυο περίεργες ιστορίες που φανέρωναν τους φόβους και τις ανησυχίες τους.

Για τις δύσκολες στιγμές είχαν ετοιμάσει οι παλαιοί Ερμιονίτες και

διάφορες αυτοσχέδιες προσευχές. Τις έλεγαν από μέσα τους, για να πάρουν θάρρος και να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο, επικαλούμενοι τον «αφέντη» Ταξιάρχη. Η μητέρα μου έχει καταγράψει μια απ’ αυτές. 

«Αφέντη Ταξιάρχη μου και μέγα φοβερέ μου όταν σε στείλει ο αφέντης σου να πάρεις την ψυχή μου, μην έρθεις μ’ άγριο θυμό παρά με άγιο και θα στη δώσω να την πας στον αφέντη και κριτή μας για να την κρίνει όπως θέ(λει). Δούλος/η του Θεού λογιούμαι και κανένα δε φοβούμαι».

Ο νομπελίστας ποιητής μας, Οδυσσέας Ελύτης στη «Μαρία Νεφέλη», μέσω του Αντιφωνητή, μάς κάνει γνωστά όλα τα ονόματα των καλών Αρχαγγέλων. Έτσι, εκτός από τους Μιχαήλ και Γαβριήλ, αναφέρει και τους: Ουριήλ, Γαβουδελών, Ακήρ, Αρφουγιτόνος, Βελουχός και Ζαβουλεών. Υπάρχουν, επίσης, και οι κακοί ο Σατανάς και ο Βελζεβούλ, όπως αναφέρει ο Gilles Neret. Οι άγγελοι ήταν ανέκαθεν η μεγάλη αδυναμία των ζωγράφων αλλά και των αγιογράφων και πάντα έβρισκαν τρόπο να τους χωρέσουν στα έργα τους. (Για μια ιδιαίτερη απεικόνιση του Αρχαγγέλου Μιχαήλ σε εκκλησία της Ανατολικής Μάνης θα διαβάσετε στο κείμενο που ακολουθεί).

Την ημέρα των Ταξιαρχών γιορτάζουν πολλά ονόματα. Μεταξύ αυτών γιορτάζουν οι Σταμάτηδες και Σταματίνες, γεγονός που προκαλεί σε πολλούς εύλογη απορία. Η εκκλησία δίνει, βέβαια, τη δική της ερμηνεία. Ο μακαρίτης Σταμάτης Μερτύρης, αδελφός του αοίδημου Μητροπολίτη Λήμνου Παντελεήμονα, υποστήριζε ότι η λέξη Σταμάτης είναι μισοελληνική και μισοαρβανίτικη. Προέρχεται από την αρβανίτικη λέξη Σι(ν), που σημαίνει άγιος και την ελληνική λέξη ασώματοι. Συ(ν)+Ασωμάτ = Σταμάτης.⁴Άρα οι Σταμάτηδες γιορτάζουν την ημέρα των Ασωμάτων, δηλαδή των Ταξιαρχών.

Σύμφωνα με το έθιμο, όσοι γιόρταζαν είχαν την εξωτερική πόρτα του σπιτιού τους μισάνοιχτη, να φαίνεται πως δέχονται επισκέψεις. Αυτές καθορίζονταν από ένα άγραφο τυπικό. «Έρχομαι εγώ και χαιρετώ στη δική σου γιορτή κι εσύ ανταποδίδεις στη δική μου». Ήταν αιτία παρεξήγησης το να μην ανταποδώσεις την επίσκεψη που σου έγινε, εκτός αν υπήρχε πολύ σοβαρός λόγος (πένθος, ασθένεια κ.λπ.).

Χρόνια πολλά στους εορτάζοντες!

Ο Αρχάγγελος του Πολυαράβου 

Ανήμερα της Παναγιάς στις 15 Αυγούστου 2010, βρισκόμαστε στον Πολυάραβο. Έναν τόπο ιστορικό, ψηλά στις παρυφές του Ταϋγέτου, όπου οι ελεύθεροι Μανιάτες το 1826 διέλυσαν, μετά από τριήμερη μάχη, τα ασκέρια του Ιμπραήμ αφήνοντας 2.500 νεκρούς και τραυματίες. Με τη νίκη των Μανιατών συνδέεται και η εκκλησία της Παναγιάς – Κοίμηση της Θεοτόκου, που εορτάζει τη σημερινή μέρα. Πρόκειται γιασταυρεπίστεγο ναό, έναν από τους λίγους βυζαντινούς ναούς της Μάνης, κτισμένο στους πρόποδες του λόφου του οικισμού (πρόποδες της Ζίζιαλης) κοντά σε πηγή. Χρονολογείται, πιθανότατα, στα τέλη του 13ου αιώνα, με βάση τις τοιχογραφίες που έχουν διασωθεί, καθώς το μεγαλύτερο μέρος έχει καλυφθεί με σοβά.

Εντύπωση προκαλεί στον προσκυνητή η μεγάλη σε φυσικό μέγεθος αγιογραφία απέναντι από την κεντρική είσοδο του ναού, που απεικονίζει τον Αρχάγγελο Μιχαήλ με ένδυση κοντή μέχρι τους μηρούς, αρματωμένο, με  προτεταμένο το σπαθί στο δεξί του χέρι. Με το αριστερό υπερυψωμένο κρατά ένα φασκιωμένο μωρό. Το συνοφρυωμένο πρόσωπο, το αυστηρό έντονο βλέμμα, τα σφραγισμένα χείλη και ο καπνός που βγαίνει από τα αυτιά του, δείχνουν την οργή που τον έχει κυριεύσει. Στις επωμίδες, στις κνήμες και στον θώρακά του διακρίνουμε πρόσωπα εξαγριωμένα, με ολάνοιχτα μάτια, τεράστια στόματα και οδοντοστοιχίες, που καταλήγουν σε δόντια άγριου ζώου!

Ο Άγιος στέκεται επάνω σε έναν ξαπλωμένο καταγής άνθρωπο, με τον πόνο ζωγραφισμένο στο μελαχρινό πρόσωπό του. Το στόμα του είναι ανοιχτό και η γλώσσα βγαλμένη έξω, βίαια, με τανάλια, σημάδι τιμωρίας! Πιο ψηλά, στα δεξιά του Αρχαγγέλου, στο ανοιχτό βιβλίο διαβάζουμε 13 λέξεις: Υπερήφανος, άσωτος, αμελής, φθονερός, κλέπτης, μέθης, υβριστής, φόνος, πόρνος, φιλάργυρος, επίορκος, ψεύτης, πολυφάγος. Οι λέξεις γραμμένες ανορθόγραφα μαρτυρούν λαϊκό αγιογράφο και παραπέμπουν στις γνωστές αμαρτίες.

Σύμφωνα με τον πανεπιστημιακό καθηγητή Θεοχάρη Προβατάκη ο Αρχάγγελος τιμωρεί τον αμαρτάνοντα, ενώ το μωρό συμβολίζει την ψυχή του. Είναι μια νοοτροπία που ξεκινά από τον 15ο αιώνα περίπου, όταν τοποθετούνται οι δύο Αρχάγγελοι στις πόρτες των Ιερών. Αντίστοιχες απεικονίσεις του Αρχαγγέλου με κάποιες παραλλαγές υπάρχουν σε αρκετές εκκλησιές και μοναστήρια της Ανατολικής Μάνης, γεγονός που πιθανόν να αποδεικνύει ότι η περιοχή έχει προστάτη τον Αρχάγγελο Μιχαήλ, τον υπερασπιστή του Λόγου του Θεού, τον Τιμωρό της αδικίας. ⁶

ΣΗΜ.

1.    Μας «ερέθιζε» πολύ το χρώμα αλλά κυρίως η γλυκιά γεύση αυτών των ολοστρόγγυλων καρπών και κρυφά αλλά «προσεκτικά» τους τσιμπολογούσαμε. Μέσα σε δυο - τρεις μέρες δεν είχε μείνει κανένας! Τις κουμαριές τις έφερναν, καθώς μας έλεγαν, από το Ρορό. Εκεί και σε όλη τη διαδρομή που έκανε «η Βαρβάρα», το πασίγνωστο τρενάκι των Μεταλλείων, υπήρχαν πολλές κουμαριές.

2.    Λιάπικα: Στολή της αλβανικής φυλής των Λιάπηδων. Την κοντή φουστανέλα, φοράει και ο Αρχάγγελος Μιχαήλ.

3.    Ζιζάνης: ερμιονίτικο παρατσούκλι.  

4.    Πρβλ. Σι(ν) Μαριέζα = Παναγία και Σιμηριώτες.

5.    Η φωτογραφία της λιτάνευσης της εικόνας (τέλη δεκαετίας του 40) είναι από το αρχείο της Ελένης Τράκη.

6.    Σχετικά άρθρα και διηγήσεις των Δημ. Κουκουλομμάτη, Γ. Κοφινά και  Ντ. Μακφαίηλ.