Η οριακή (μεταιχμιακή) διαταραχή (ΜΔΠ) χαρακτηρίζεται από μια έντονη συναισθηματική αστάθεια. Το άτομο έχει την τάση να συμπεριφέρεται παρορμητικά χωρίς να λαμβάνει υπόψη τις συνέπειες. Η διάθεσή του είναι απρόβλεπτη και άστατη, με συχνές συναισθηματικές εκρήξεις τις οποίες δεν μπορεί να ελέγξει.
Έχει την τάση για εριστική συμπεριφορά και συγκρούσεις με τους άλλους, ειδικά όταν οι παρορμητικές του ενέργειες ματαιώνονται ή λογοκρίνονται.
Έχει ανεπαρκώς ανεπτυγμένη ή ασταθή αυτο-εικόνα, που συχνά συνδέεται με υπερβολική αυτοκριτική, χρόνια συναισθήματα κενότητας και καταστάσεις αποσύνδεσης όταν βρίσκεται σε στρες. Επιπλέον, μπορεί να έχει σύγχυση σχετικά με τους στόχους και τις εσωτερικές του προτιμήσεις, έντονες και ασταθείς διαπροσωπικές σχέσεις και μια τάση για αυτοκαταστροφική συμπεριφορά ίσως και τάσεις ή απόπειρες αυτοκτονίας.
Σε καταστάσεις έντονου στρες μπορεί να εκδηλωθούν παροδικά ψυχωσικά συμπτώματα και γι’ αυτό λέγεται μεταιχμιακή ή οριακή προσωπικότητα.
Οπότε το βασικό χαρακτηριστικό της διαταραχής είναι η αστάθεια. Σύμφωνα με μια άποψη, η οριακή διαταραχή είναι απλά μια καθυστερημένη, ασταθής κατάσταση της φυσιολογικής ανάπτυξης προσωπικότητας. Τα άτομα μ’ αυτή τη διαταραχή φαίνεται να έχουν μια αναπτυξιακή καθυστέρηση στο πέρασμα μέσα από την συναισθηματικά ταραχώδη φάση της εφηβείας. Οπότε στα 20, έχουν την ωριμότητα ενός νεαρού εφήβου.
Διαγνωστικά κριτήρια της ΜΔΠ
Προκειμένου να διαγνωστεί οριακή διαταραχή σε ένα άτομο, χρειάζεται να ισχύουν τουλάχιστον πέντε από τα εξής κριτήρια:
● Μανιώδεις προσπάθειες να αποφύγει πραγματική ή φανταστική εγκατάλειψη.
● Ένα μοντέλο ασταθών κα έντονων διαπροσωπικών σχέσεων που χαρακτηρίζονται από εναλλαγή μεταξύ των δύο άκρων: εξιδανίκευση – υποτίμηση.
● Διαταραχή της ταυτότητας: έντονα ασταθής αυτο-εικόνα ή αίσθηση του εαυτού.
● Παρορμητικότητα σε τουλάχιστον δύο τομείς που είναι δυνητικά αυτοκαταστροφικοί: σπατάλη χρημάτων, σεξ, χρήση ουσιών, ριψοκίνδυνη οδήγηση, υπερβολική κατανάλωση φαγητού.
● Επαναλαμβανόμενη αυτοκαταστροφική συμπεριφορά ή απόπειρες/απειλές αυτοκτονίας.
● Συναισθηματική αστάθεια λόγω έντονης αντιδραστικότητας στη διάθεση (π.χ. συχνά επεισόδια δυσφορίας, ευερεθιστότητας ή άγχους που διαρκούν συνήθως λίγες ώρες και σπάνια πάνω από λίγες μέρες.
● Χρόνια συναισθήματα κενότητας.
● Ανάρμοστος, έντονος θυμός ή δυσκολία να ελέγξεις το θυμό (π.χ. συχνές εκφράσεις οργής, συνεχής θυμός, επαναλαμβανόμενοι καυγάδες).
● Παροδικός παρανοϊκός ιδεασμός λόγω στρες ή σοβαρά συμπτώματα αποσύνδεσης.
Όπως όλες οι διαταραχές προσωπικότητας, η οριακή διαταραχή είναι ένα βαθιά ριζωμένο, χρόνιο μοντέλο συμπεριφοράς που εκδηλώνεται ως μια άκαμπτη αντίδραση σε ένα ευρύ φάσμα προσωπικών και κοινωνικών καταστάσεων. Αυτή η συμπεριφορά αντιπροσωπεύει μια ακραία ή σημαντική απόκλιση από τον τρόπο με τον οποίο σχετίζεται με τους άλλους ο μέσος άνθρωπος, σε ένα δεδομένο πολιτισμικό πλαίσιο. Συνήθως έχει μια μονιμότητα και προκαλεί υποκειμενική δυσφορία και προβλήματα στην κοινωνική επίδοση.
Βασικά χαρακτηριστικά της οριακής διαταραχής
● Συναισθηματική αστάθεια, άγχος, ανασφάλεια αποχωρισμού, κατάθλιψη, αυτοκτονική συμπεριφορά.
● Εχθρότητα – ανταγωνισμός
● Έλλειψη αναστολών: παρορμητισμός, λήψη ρίσκων.
Κοινωνικές δεξιότητες που λείπουν στα άτομα με οριακή διαταραχή
● Συναισθηματική σταθερότητα.
● Σταθερή αυτο-εικόνα
● Κοινωνική σταθερότητα
● Σεξουαλική εγκράτεια
● Προφύλαξη-Σύνεση
● Έλεγχος θυμού
Συναισθηματική σταθερότητα σημαίνει να έχεις μια προβλέψιμη διάθεση που δεν αλλάζει γρήγορα. Στη συναισθηματική αστάθεια τα συναισθήματα αλλάζουν ξαφνικά και απρόβλεπτα.
Σταθερή αυτο-εικόνα σημαίνει να είσαι σίγουρος για το ποιος είσαι και που πας στη ζωή, να έχεις νόημα και σκοπό στη ζωή.
Κοινωνική σταθερότητα σημαίνει να έχεις μια σταθερή και ήρεμη κοινωνική ζωή.
Σεξουαλική εγκράτεια σημαίνει να αποφεύγεις το περιστασιακό σεξ της μιας βραδιάς και να μην έχεις έντονη επιθυμία για παράνομο σεξ.
Προφύλαξη-Σύνεση σημαίνει να σκέφτεσαι προσεκτικά πριν μιλήσεις ή δράσεις, να είσαι προσεκτικός.
Έλεγχος θυμού σημαίνει να μην θυμώνεις για μικρά πράγματα, γενικά να μην φέρεσαι άσχημα ή εκδικητικά.
Κοινωνική επίδοση
Τα άτομα με οριακή διαταραχή έχουν ασταθείς κα έντονες διαπροσωπικές σχέσεις που χαρακτηρίζονται από εναλλαγή μεταξύ των δύο άκρων: εξιδανίκευση – υποτίμηση. Συχνά κάνουν μανιώδεις προσπάθειες να αποφύγουν πραγματική ή φανταστική εγκατάλειψη.
Αρνητικά συναισθήματα και ανταγωνισμός
● Τα άτομα με οριακή διαταραχή έχουν συχνά, έντονα αρνητικά συναισθήματα π.χ. άγχος, κατάθλιψη, ενοχές, ντροπή, ανησυχία, αποθάρρυνση, δυστυχία.
● Τα συναισθήματά τους βγαίνουν εκτός ελέγχου, φτάνοντας σε ακραίο άγχος, θλίψη, οργή κοκ.
● Έχουν ακραίες αντιδράσεις (π.χ. οργή, ταπείνωση) όταν αντιλαμβάνονται προσβολή ή κριτική από τους άλλους.
● Εκφράζουν συναισθήματα με υπερβολικό και θεατρικό τρόπο.
● Τα συναισθήματά τους αλλάζουν ξαφνικά και απρόβλεπτα.
● Είναι συχνά θυμωμένοι ή εχθρικοί.
● Θυμώνουν υπερβολικά σε σχέση με τη σοβαρότητα της κατάστασης.
Όπως οι νεαροί έφηβοι, οι ενήλικες με οριακή διαταραχή έχουν πολύ άστατη διάθεση και έντονο θυμό. Αυτά τα έντονα συναισθηματικά επεισόδια κρατάνε συνήθως μόνο μερικές ώρες και σπάνια πάνω από μερικές μέρες. Το άτομο συνήθως περνάει από τη μια συναισθηματική κρίση στην άλλη. Στις πιο σοβαρές περιπτώσεις, υπάρχει αυτοτραυματισμός και επαναλαμβανόμενες απόπειρες αυτοκτονίας.
Τρόποι αντιμετώπισης (coping styles)
● Νιώθει ότι οι άλλοι δεν τον καταλαβαίνουν, τον κακομεταχειρίζονται και γίνεται θύμα.
● Επιρρίπτει στους άλλους ή στις συνθήκες, τις δικές του αποτυχίες ή ελλείψεις. Αποδίδει τις δικές του δυσκολίες σε εξωτερικούς παράγοντες αντί να αναλαμβάνει την ευθύνη για τη δική του στάση ή επιλογές.
● Μπαίνει σε μάχες εξουσίας.
● Όταν είναι αναστατωμένος, δυσκολεύεται να αντιληφθεί ταυτόχρονα και τις θετικές και τις αρνητικές ποιότητες ενός ατόμου (π.χ. μπορεί να βλέπει τους άλλους με απόλυτο τρόπο, ως καλούς ή κακούς, να αντιπαθήσει ξαφνικά κάποιον που μέχρι τότε συμπαθούσε.)
● Γίνεται παράλογος όταν πυροδοτούνται έντονα συναισθήματα και μπορεί να εμφανίσει σημαντική μείωση από το σύνηθες επίπεδο λειτουργικότητάς του.
● Έχει πολύ μικρή επίγνωση σχετικά με τα κίνητρά του, τη συμπεριφορά του κλπ.
● Είναι ανίκανος να ηρεμήσει ή να παρηγορήσει τον εαυτό του χωρίς τη βοήθεια ενός άλλου ανθρώπου (δηλ. έχει δυσκολία να ρυθμίσει τα συναισθήματά του).
● Έχει την τάση να καταστροφολογεί, να βλέπει τα προβλήματά του ως ολέθρια, ανεπίλυτα κοκ.
● Έχει την τάση να κρατάει κακίες∙ μπορεί να κολλάει σε προσβολές για πολύ καιρό.
● Όταν ταράζεται, έχει την τάση να επιστρέφει σε παλαιότερες, λιγότερο ώριμους τρόπους διαχείρισης (π.χ. προσκόλληση, κλαψούρισμα, ξεσπάσματα).
● Οι σχέσεις του τείνουν να είναι ασταθείς, χαοτικές και με ραγδαίες αλλαγές.
Τα οριακά χαρακτηριστικά και τρόποι διαχείρισης θα θεωρούνταν φυσιολογικά για πολλούς νεαρούς εφήβους. Η πλειοψηφία αυτών των εφήβων ωριμάζουν στο τέλος της εφηβείας τους και χάνουν αυτά τα οριακά χαρακτηριστικά. Ωστόσο, στη φυσιολογική ανάπτυξη, αυτά τα οριακά χαρακτηριστικά μπορεί να παραμείνουν ως την αρχή της ενηλικίωσης και πολύ σπανιότερα, μέχρι τη μέση ενήλικη ζωή. Οπότε το ερώτημα είναι, ποιοι παράγοντες εμπόδισαν τους ενήλικες που εξακολουθούν να έχουν οριακά χαρακτηριστικά, να ωριμάσουν και να χάσουν αυτά τα χαρακτηριστικά;
Έλλειψη αναστολών
Στην ενήλικη ζωή, τα άτομα με οριακή διαταραχή δεν έχουν αναστολές. Όπως και οι νεαροί έφηβοι, κάνουν συχνά παρορμητικά, επιβλαβή πράγματα (π.χ. σπατάλη χρημάτων, ριψοκίνδυνο σεξ, χρήση ουσιών, απρόσεκτη οδήγηση, διατροφική κρεπάλη. Θέλουν άμεση ικανοποίηση και συμπεριφέρονται χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τις μελλοντικές συνέπειες.
Αιτιολογία και θεραπευτική αντιμετώπιση της Οριακής διαταραχής
Η οριακή (μεταιχμιακή) διαταραχή προσωπικότητας (ΜΔΠ) θεωρείται ότι οφείλεται στη σύνθετη αλληλεπίδραση μεταξύ πολλών παραγόντων: γενετικών, νευροχημικών, νευροανατομικών και ψυχολογικών.
Γενετικοί παράγοντες
Οι επιστημονικές έρευνες δείχνουν ότι κάποια γονίδια που κληρονομούνται από τους γονείς, κάνουν το άτομο πιο ευάλωτο στην ανάπτυξη οριακής διαταραχής, δεδομένων κάποιων συγκεκριμένων περιβαλλοντικών παραγόντων.
Νευροχημικοί παράγοντες
Σύμφωνα με κάποιους ερευνητές, η επιθετική και παρορμητική συμπεριφορά της ΜΔΠ οφείλεται σε μειωμένα ή χαμηλά επίπεδα σεροτονίνης ή/και νορεπινεφρίνης στον εγκέφαλο.
Η σεροτονίνη και νορεπινεφρίνη είναι νευροδιαβιβαστές δηλαδή, χημικές ουσίες που μεταφέρουν σήματα ανάμεσα στα εγκεφαλικά κύτταρα.
Νευροανατομικοί παράγοντες
Κάποιες έρευνες δείχνουν ότι τα άτομα με ΜΔΠ παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες στην ανατομία και τη φυσιολογία του εγκεφάλου. Συγκεκριμένα, έχει βρεθεί υπερδραστηριότητα στην αμυγδαλή – το τμήμα του εγκεφάλου που ελέγχει τις αυτόνομες αντιδράσεις που σχετίζονται με το φόβο, τη διέγερση και τις συναισθηματικές αντιδράσεις. Επίσης, η μειωμένη δραστηριότητα του προμετωπιαίου και κογχομετωπιαίου φλοιού., σε άτομα με ΜΔΠ, έχει σχετιστεί με μια μειωμένη ικανότητα για έλεγχο των συναισθημάτων. Αυτά τα ευρήματα μπορεί να εξηγούν την ευαισθησία σε στρεσογόνους περιβαλλοντικούς παράγοντες και τη σημαντική επίδραση που έχουν αυτοί οι παράγοντες στις διαπροσωπικές σχέσεις και τα συναισθήματα των ατόμων με ΜΔΠ.
Ψυχολογικοί παράγοντες
Τραυματικές εμπειρίες
Τα άτομα με ΜΔΠ αναφέρουν συνήθως ότι η παιδική τους ηλικία χαρακτηρίζεται από τραυματικές εμπειρίες και αντιξοότητες. Σε σχέση με άτομα που δεν έχουν ψυχιατρικά προβλήματα ή έχουν διαφορετικού είδους, τα άτομα με ΜΔΠ αναφέρουν μεγαλύτερα ποσοστά μητρικής και πατρικής εγκατάλειψης, όπως και ανατροφής από συγγενείς ή θετούς γονείς. Τα άτομα με ΜΔΠ διαφέρουν επίσης από άλλους ψυχιατρικούς ασθενείς, στο ότι δεν έχουν την ικανότητα να αναλύουν και να επεξεργάζονται τραυματικές εμπειρίες. Φαίνεται ότι υποφέρουν από τις συνέπειες κάποιου πρώιμου τραύματος χωρίς να μπορούν να επεξεργαστούν γνωστικά τις εμπειρίες τους και αυτός ο συνδυασμός, που ξεκινά νωρίς στη ζωή τους, προκαλεί ένα φαύλο κύκλο όπου δυσχεραίνεται η ικανότητά τους να επεξεργάζονται και να ρυθμίζουν τη συναισθηματική τους εμπειρία.
Προσκόλληση
Η συναισθηματική και διαπροσωπική αστάθεια που χαρακτηρίζει τη ΜΔΠ μπορεί να οφείλεται στην έλλειψη ασφαλούς συναισθηματικού δεσμού στην πρώιμη παιδική ηλικία. Σύμφωνα με τη θεωρία προσκόλλησης του J. Bowlby, η ποιότητα της πρώιμης σχέσης που είχαμε με τη μητέρα μας (ή το άτομο που μας φρόντιζε), καθορίζει την ποιότητα των σχέσεων της ενήλικης ζωή μας.
Η συμπεριφορά της προσκόλλησης βοηθά τα μωρά να διατηρήσουν την εγγύτητα και την επαφή με τη μητέρα τους. Αυτό ευνοεί τη δημιουργία ενός συναισθηματικού δεσμού μεταξύ μητέρας και παιδιού που εγγυάται στο παιδί ασφάλεια και επιβίωση. Με βάση την επαναλαμβανόμενη εμπειρία της έγκαιρης καθησυχαστικής ανταπόκρισης της μητέρας, τα μωρά αναπτύσσουν την προσδοκία ότι τα σημαντικά πρόσωπα της ζωής τους είναι πηγή βοήθειας και ανακούφισης και την ικανότητα να ρυθμίζουν τη συναισθηματική τους κατάσταση. Στα άτομα με ΜΔΠ έχει διαταραχτεί η ανάπτυξη αυτών των χαρακτηριστικών που είναι αποτέλεσμα ασφαλών συναισθηματικών δεσμών στην πρώιμη παιδική ηλικία.
Εν-νόηση (Mentalization)
Ο όρος εν-νόηση αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται και ερμηνεύουν το κοινωνικό τους περιβάλλον, υποθέτοντας (με τη φαντασία τους) τις ψυχονοητικές καταστάσεις που διέπουν τη συμπεριφορά των άλλων και τη δική τους, στις διαπροσωπικές αλληλεπιδράσεις. Ως ψυχονοητικές καταστάσεις εννοούμε τις πεποιθήσεις, τα κίνητρα, τα συναισθήματα, τις επιθυμίες και τις ανάγκες.
Η εν-νόηση θεωρείται κυρίως ψυχολογική λειτουργία που αναπτύσσεται στην πρώιμη παιδική ηλικία μέσα από τις βασικές σχέσεις προσκόλλησης. Υποστηρίζεται ότι οι αποκλίσεις από τη φυσιολογική αναπτυξιακή εξέλιξη της ικανότητας για εν-νόηση, μπορεί να επιφέρουν σοβαρές μορφές ενήλικης ψυχοπαθολογίας και ειδικότερα, οριακή διαταραχή.
Συγκεκριμένα έχει προταθεί ότι προκειμένου να ανταπεξέλθει στην παραμέληση ή κακοποίηση της μητέρας (ή του βασικού ατόμου που το φροντίζει), το παιδί μπορεί ως άμυνα, να αναστέλλει τη σκέψη σχετικά με τις προθέσεις των άλλων γιατί είναι πολύ οδυνηρό να σκεφτεί ότι η μητέρα του θέλει να του κάνει κακό. Επιπλέον, σε περιπτώσεις κακοποίησης ή παραμέλησης, η απουσία φροντίδας πυροδοτεί την αίσθηση κινδύνου και την έλλειψη ασφάλειας, που με τη σειρά τους πυροδοτούν το σύστημα προσκόλλησης του παιδιού. Έτσι, το παιδί αναζητά τη σωματική εγγύτητα με τη μητέρα αλλά ταυτόχρονα από άμυνα, είναι συναισθηματικά απόμακρο. Αυτή η αντιφατική στάση μπορεί να στρεβλώσει την ανάπτυξη μιας συνολικής αίσθησης του εαυτού και της ικανότητας για αυτορρύθμιση.
Μια συνδυαστική προσέγγιση
Συνδυάζοντας τη μέχρι τώρα συνεισφορά όλων των επιμέρους ερευνών σχετικά με τη ΜΔΠ, μπορούμε να συνοψίσουμε ότι η οριακή παθολογία οφείλεται εν μέρει σε μια γενετική προδιάθεση για συναισθηματική υπερδραστηριότητα σε συνδυασμό με μια δυσλειτουργία στη φυσιολογική ικανότητα του φλοιού του εγκεφάλου να αναστέλλει τη συναισθηματικότητα ή παρορμητικότητα που υποκινείται από το μεταιχμιακό σύστημα. Αυτή η γενετική προδιάθεση μπορεί να παρεμποδίσει τη φυσιολογική διαδικασία προσκόλλησης κατά την ανάπτυξη, η οποία ενδέχεται να μεγεθυνθεί όταν η γονεϊκή υποστήριξη είναι ανεπαρκής. Μια τέτοια προδιάθεση μπορεί να σταματήσει ή να στρεβλώσει την ενσωμάτωση πλευρών του εαυτού και των άλλων, με αποτέλεσμα την εκδήλωση σημαντικών διαπροσωπικών δυσκολιών που χαρακτηρίζουν τα άτομα με ΜΔΠ.
Θεραπευτική αντιμετώπιση
H θεραπευτική αντιμετώπιση της οριακής διαταραχής βασίζεται κυρίως στην ψυχοθεραπεία. Η φαρμακευτική αγωγή που χορηγείται σε κάποιες περιπτώσεις είναι συμπληρωματική της ψυχοθεραπείας και σύμφωνα με τις οδηγίες του National Institute for Health and ClinicalExcellence (NICE, 2009), αφορά μόνο στη θεραπεία συνυπαρχουσών διαταραχών π.χ. κατάθλιψη.
Στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία, οι συναισθηματικά ασταθείς οριακές προσωπικότητες χρειάζονταιμια σταθερή και υποστηρικτική θεραπευτική σχέση σε μακροχρόνια βάση, με ξεκάθαρα και σταθερά όρια. Ο ψυχοθεραπευτής πρέπει να έχει την υπομονή και τη δύναμη να αντέξει τις άφθονες κρίσεις του οριακού ατόμου και τις επαναλαμβανόμενες προσπάθειες παραβίασης-δοκιμασίας των ορίων της σχέσης. Η επικοινωνία θεραπευτή-θεραπευόμενου χρειάζεται να είναι ξεκάθαρη, ειλικρινής, αισιόδοξη και προσανατολισμένη στην εκμάθηση πιο ώριμων μηχανισμών αντιμετώπισης των συνθηκών ζωής.
Παναγιώτα Δ. Κυπραίου, Ψυχοθεραπεύτρια – Συντονίστρια Σχολών Γονέων,www.psychotherapeia.net.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου